Sterrenkundigen zijn er voor het eerst in geslaagd een foto te maken van een superzwaar zwart gat en zijn schaduw. Ze maakten de opname met de Event Horizon Telescope (EHT), een wereldwijd netwerk van acht radiotelescopen, die samen een virtuele telescoop ter grootte van de aarde vormen. Het nieuws werd gelijktijdig op zes persconferenties over de hele wereld gepresenteerd. Het resultaat is gepubliceerd in zes wetenschappelijke artikelen in een speciale uitgave van het vaktijdschrift Astrophysical Journal Letters. Op de foto staat het zwarte gat in het centrum van Messier 87, een zwaar sterrenstelsel in de Virgocluster. Dit zwarte gat staat op een afstand van 55 miljoen lichtjaar van de aarde en is 6,5 miljard keer zo zwaar als onze zon.Op de foto staat het zwarte gat in het centrum van Messier 87, een zwaar sterrenstelsel in de Virgocluster. Dit zwarte gat staat op een afstand van 55 miljoen lichtjaar van de aarde en is 6,5 miljard keer zo zwaar als onze zon. De koppeling van de acht telescopen levert een ongekende gevoeligheid en resolutie op. Verschillende beeldvormingstechnieken hebben keer op keer tijdens onafhankelijke waarnemingen met de EHT een ringachtige structuur onthuld met een donker gebied in het midden, de schaduw van het zwarte gat in M87.'Wetenschappers van over de hele wereld hebben samengewerkt', zegt een trotse voorzitter van het EHT-bestuur Anton Zensus (Max Planck Institut für Radioastronomie in Bonn, Duitsland). EHT-projectdirecteur Sheperd S. Doeleman (Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics, Cambridge, Massachusetts, VS) spreekt van 'een mijlpaal binnen de sterrenkunde, bereikt met een team van meer dan tweehonderd onderzoekers uit achttien landen'. Simulatie van het zwarte gat in Messier 87, gemaakt door Radboud-sterrenkundige Jordy Davelaar.Aan de wieg: Heino FalckeHoogleraar astrodeeltjesfysica en radioastronomie aan de Radboud Universiteit Heino Falcke is de voorzitter van de wetenschappelijke raad van de EHT en stond aan de wieg van het idee om met een telescopennetwerk een zwart gat te fotograferen. 'Als het zwarte gat zich bevindt in een helder gebied, zoals een schijf van gloeiend gas, verwachten we dat het een donker gebied, vergelijkbaar met een schaduw, creëert. Wij hebben de foto ook vergeleken met supercomputersimulaties van verschillende modellen van zwarte gaten. Deze simulaties sluiten verrassend goed aan op de waarnemingen en maken het mogelijk om de eigenschappen van het zwarte gat te bepalen.'De schaduw wordt veroorzaakt door de afbuiging van het licht door de kromming van de ruimte en door de absorptie van het licht in de zogeheten waarnemingshorizon van het zwarte gat. De horizon is de rand van het gebied waaruit niets meer, zelfs geen licht, kan ontsnappen aan het zwarte gat. Falcke: 'Vorm en grootte van de schaduw passen perfect bij wat we hadden verwacht op basis van Einsteins algemene relativiteitstheorie en het bestaan van een waarnemingshorizon.' Exotische objectenZwarte gaten zijn exotische kosmische objecten met gigantische massa's, maar met een kleine omvang. Een zwart gat oefent extreme invloed uit op zijn omgeving. Het kromt de ruimtetijd en verhit omringend materiaal tot superhoge temperaturen. 'De grootte van de schaduw is gerelateerd aan de massa van een zwart gat, en we hebben de enorme massa van het zwarte gat in M87 nu ook echt kunnen meten', zegt Sera Markoff, hoogleraar astrofysica aan de Universiteit van Amsterdam. Markoff is lid van de wetenschappelijke raad van de EHT en co-coördinator van de Multiwavelength Working Group.'We weten dat zwarte gaten een gigantische invloed op hun omgeving hebben, op schalen die honderden miljoenen keren groter zijn dan die van hun waarnemingshorizon. Met de EHT hebben we nu voor het eerst direct kunnen kijken naar de oorsprong van dit proces',voegt Markoff toe.Nieuw instrumentWetenschappers hebben met de EHT een nieuw instrument in handen om de meest extreme objecten in het heelal te bestuderen, die Einstein voorspelde. Het resultaat komt precies 100 jaar na het experiment dat Einsteins theorie voor het eerst bevestigde.De projectmanager van het EHT-project Remo Tilanus (Universiteit Leiden en Radboud Universiteit) is opgetogen: 'Dit fantastische resultaat volgt op jaren van hard werk van teams over de hele wereld om de EHT technisch te realiseren en klaar te hebben voor de waarnemingen in 2017. Dat is een gouden jaar geworden: niet alleen werkte alles foutloos, zelfs het weer was overal perfect.'VervolgHeino Falcke kijkt er naar uit om met verbeteringen in het netwerk op jacht te gaan naar scherpere foto’s. 'Een nieuw tijdperk is aangebroken, waarin de ultieme grens van ruimte en tijd geen abstract concept meer is maar een meetbare realiteit is geworden. Om de gevoeligheid te verhogen willen wij het EHT-netwerk uitbreiden en een millimetertelescoop in Afrika bouwen. Gelukkig hebben wij daar nu al de eerste steun van verschillende partijen en zelf bedrijven voor.' Breakthrough discovery in astronomy: first ever image of a black hole Literatuurverwijzing Afbeeldingen, video's en verwijzingen naar wetenschappelijke artikelen zijn te vinden op de ESO website. Contactinformatie Contactpersoon prof. dr. H.D.E. Falcke (Heino) Organisatieonderdeel Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica, Institute for Mathematics, Astrophysics and Particle Physics, Astrophysics Gaat over persoon prof. dr. H.D.E. Falcke (Heino)