Een kaart is nooit neutraal. Dat stelt Henk van Houtum, hoogleraar Politieke Geografie en Geopolitiek aan de Radboud Universiteit. Integendeel, iedere kaart vertelt een verhaal, waarbij de cartograaf keuzes heeft gemaakt. 'Vraag je dus af: welk verhaal wordt verteld? Wie is de auteur? Wat wordt er niet verteld? En welk ander verhaal kan er verteld worden?' Van Houtum zet op een rijtje hoe kaarten ons kunnen misleiden en hoe we ze beter kunnen lezen. 'Een kaart is een beeld van de wereld, maar bevat ook altijd een wereldbeeld,' steekt Henk van Houtum van wal. Een cartograaf verzamelt, categoriseert, simplificeert en projecteert selectieve informatie en met een bepaald doel. Dat is niet erg, maar een kaart is dus nooit neutraal. Een kaart waarin dit duidelijk naar voren komt is de invloedrijke kaart van Frontex, het Europees Grens- en kustwachtagentschap (zie hieronder), die ongedocumenteerde migratie naar de EU in kaart brengt. Deze kaart toont de migratietrends en nationaliteiten van ongedocumenteerde migranten naar de EU in het tweede kwartaal van 2015. Bron: Frontex. In het recent verschenen artikel ‘The Migration Map Trap’ neemt Van Houtum, samen met collega Rodrigo Bueno Lacy, deze kaart onder de loep. Van Houtum: ‘De kaart wordt door de media, politiek en in beleidsanalyses overgenomen, veelal kritiekloos. Maar alles in de kaart suggereert dat de EU een grote illegale invasie te verwerken krijgt. Deze kaart schreeuwt: we worden bedreigd. Het enige antwoord dat de kaart suggereert is: we moeten ons verdedigen.' Mensen zijn geen pijlen Het eerste dat opvalt in de Frontex-kaart zijn de pijlen: dik en rood. Waar we dit meer zien? Op militaire kaarten, waar invasies worden weergegeven met pijlen die op een land afkomen. 'Bij oorlog snap ik dat,' zegt Van Houtum, 'maar bij migratie? Migranten zijn geen pijlen, het zijn mensen die in veel gevallen juist voor een oorlog vluchten.’ Daarnaast is ook de grootte van de pijlen is volledig uit verband getrokken. ‘De cijfers rechtvaardigen deze diktes helemaal niet. Het gaat hier over enkele honderdduizenden, maar sommige pijlen zijn zelfs groter dan hele landen met tientallen miljoenen inwoners. Jaarlijks gaan er 80 miljoen toeristen naar Frankrijk, hoe groot zouden die pijlen dan wel niet zijn?’ Ook het kleurgebruik is problematisch. Rood is, in allerlei culturen, de kleur van angst, gevaar en spanning. De rode pijlen vertellen een verhaal van een grote bedreiging. In tegenstelling tot de rode pijlen, zien we op de achtergrond de EU in een rustgevend blauw. ‘Zo toon je de EU als het onschuldige centrale punt versus de bedreigende ander, de migranten die overal vandaan komen en allemaal naar de EU zouden gaan. Bovendien wek je daarmee de indruk alsof dat niets met de buitenlandse politiek van de EU te maken heeft.' Dat beeld klopt zowel historisch en geografisch niet. De lineaire pijlen stellen ten slotte één beweging centraal, van A naar B. ‘Maar ongedocumenteerde migratie vormt bijna nooit een rechte lijn’, benadrukt Van Houtum. 'Het is een zigzag. Hier bewegen, daar wachten, hier onzekerheid, daar zoeken naar mogelijkheden. En er keren mensen terug, maar ook dat staat er niet in.’ Propaganda vs. 'counter-mapping' Het verhaal dat deze kaart vertelt sluit aan bij de Eurosceptische retoriek in politiek en media. Ook daar wordt immers gesproken over overstromingen, tsunami’s en invasies. 'Maar als een 'officiële' Europese kaart dezelfde propagandistische beeldtaal gebruikt als Eurosceptische, anti-immigratie partijen, moet de EU zich serieus afvragen wat ze aan het doen is,’ vindt Van Houtum. Om de mismatch tussen de migratierealiteit en migratiemythes tegen te gaan ontwikkelen cartografen, maar ook ontwerpers en migranten zelf, intussen allerlei alternatieve kaartbeelden. Een alternatieve weergave is bijvoorbeeld deep mapping. Dit zijn kaarten die het verhaal van de reiziger centraal stellen, de bewegingen en de connecties, in plaats van de politieke verdeling van staten. Een deep map zoomt in op de emoties, identiteit en angsten van iemands persoonlijke geschiedenis. Het project ‘Stories Behind a Line’ van Federica Fragapane en Alex Piacentini is een voorbeeld waarin het verhaal van zes migranten op gedetailleerde wijze wordt verteld. Of neem de kaart ‘We are not refugees, we are human’ (zie hieronder) waarin een vluchteling uit Syrië, zijn reis van Syrië naar Frankrijk in kaart bracht. Voorbeeld van een ‘deep map’ waarin Mustafa, een vluchteling uit Syrië, zijn reis van Syrië naar Frankrijk in kaart bracht. Bron: ‘Atlas des migrants en Europe: approches critiques des politiques migratoires’. Een ander alternatief is mobile mapping, waarin beweging benadrukt kan worden. Dit is vooral een digitale methode, waarbij de kaart niet stilstaat, maar beweegt. 'Je kunt het ook printen, door bijvoorbeeld meerdere stills naast elkaar te laten zien. Eigenlijk zijn kaarten altijd stills, maar dat wordt er niet bij vermeld.' Een voorbeeld van een mobile map is het project ‘The Migration Trail’ waarbij je in real time karakters volgt die onderweg zijn naar de EU. Het derde alternatief is counter-mapping. Deze vorm van cartografie gaat over macht: welke macht ligt in een kaart besloten en wat wordt er niet vertoond? Counter-maps produceren een ‘contra-narratief’, bijvoorbeeld door een stem te geven aan migranten, zoals gebeurt in ‘Drifting Images, Liquid Traces’ van Charles Heller en Lorenzo Pezzani, waarbij zij 14 dagen lang een boot met 72 vluchtelingen aan boord volgen. Een ander voorbeeld is een counter map van de bewaakte stad. ‘Ik heb studenten wel eens gevraagd een kaart van wandelroutes in het centrum van Nijmegen te maken, waarbij je niet door surveillancecamera's gezien wordt. Dat is nog knap lastig.' Voorbeeld van een ‘counter-map’ als contra-narratief van de Frontex-kaart, ‘Dying at the gates of Europe’ door Philippe Rekacewicz. Bron: Le Monde diplomatique. Kaarten lezen Van Houtum vergelijkt het lezen van kaarten met het lezen van teksten. ‘Ook een kaart moet gelezen worden. Neem nogmaals de Frontex-kaart, die de Europese natiestaten als uitgangspunt neemt. 'Het feit dat juist de EU visum-grenzen ervoor zorgen dat velen niet anders dan ongedocumenteerd met bootjes en via mensensmokkel naar de EU kúnnen reizen, voordat ze überhaupt asiel kunnen aanvragen, wordt niet verteld. Het zijn de grenzen van de EU die de irregulariteit van deze migratie uitlokken, niet andersom', legt Van Houtum uit. 'We leren kritisch te lezen, maar we kijken nog steeds naar kaarten alsof ze een objectieve weergave van de werkelijkheid zijn. En juist in het migratiedebat, waarin zoveel spanning is tussen feiten en ficties, zouden we er goed aan doen alternatieve, eerlijkere kaarten te tonen. Het verruimt de blik op de wereld. Letterlijk.’ Beeld (bovenaan) uitsnede Frontex-kaart migratietrends en nationaliteiten van ongedocumenteerde migranten naar de EU in het tweede kwartaal van 2015.