Middeleeuwse boeken verbergen geheimen die niet direct zichtbaar zijn. Kunsthistorica Hanneke van Asperen gaat in een nieuw project de mysteries van 600 jaar oude perkamenten bladen ontrafelen, samen met Wageningen University & Research en Naturalis Leiden met behulp van DNA- en eiwitanalyse. Een primeur in Nederland. Recent stelde kunsthistoricus Rob Dückers dat enkele perkamenten bladen uit de 15e eeuw, sinds enkele decennia op de kunstmarkt, mogelijk behoorden tot een boek uit de bibliotheek van hertog en bibliofiel Jan van Berry. De bladen hebben prachtige randversieringen van tempera, bladgoud en inkt. Opwinding alom, want de versieringen lijken veel op die van de Belles Heures, een wereldberoemd getijdenboek uit de vroege 15e eeuw dat in het bezit is van The Metropolitan Museum of Art in New York. De Belles Heures werden verlucht (voorzien van miniaturen en margeschilderingen) door de van oorsprong Nijmeegse gebroeders Van Lymborch aan het hof van Jan van Berry. De vraag is: zijn deze bladen inderdaad onderdeel van een getijdenboek van Jan van Berry, waarvan bekend is dat er een aantal uit zijn bibliotheek zijn verdwenen? Unieke kans Van de oorspronkelijk 200 mysterieuze bladen zijn er inmiddels 15 in het bezit van verzamelaars in de regio Gelderland en Limburg. Een unieke kans voor onderzoek, vond kunsthistorica Hanneke van Asperen. Onlangs ontving ze een Museumbeurs van NWO, waarmee ze kunsthistorisch onderzoek kan gaan doen naar het getijdenboek dat oorspronkelijk uit zo’n 200 bladen zal hebben bestaan. Extra bijzonder aan het project is dat ze zal samenwerken met onderzoekers Elio Schijlen van de Wageningen University & Research (WUR) en Rutger Vos van Naturalis in Leiden die enkele van deze bladen zullen onderwerpen aan DNA- en eiwitanalyse. Initiatiefnemer en partner is Stichting Maelwael Van Lymborch Studies. Een pagina uit de Belles Heures Zichtbaar en onzichtbaar De combinatie alfa-bèta is de troef in dit ambitieuze project. Van Asperen heeft ruime ervaring met onderzoek naar middeleeuwse handschriften en is museummedewerker van de Gelderse instelling Kasteel en Museum Huis Bergh, dat een grote collectie middeleeuwse getijdenboeken heeft. Aan haar de taak om een digitale reconstructie te maken van de losse bladen. Daarop kan ze een kunsthistorische en stilistische analyse doen van de decoratie en tekst en die vergelijken met Belles Heures en andere handschriften, ooit in het bezit van Jan van Berry. ‘Als je naar de bladen kijkt, vallen sommige dingen meteen op’, legt van Asperen uit. ‘De randversiering is dezelfde als in de Belles Heures. De opbouw van de tekst in twee kolommen en de Franse lelies zijn ook sterke indicaties dat hertog Jan van Berry de beoogde eigenaar was. In dit deel van het onderzoek gaat het dus vooral om visuele analyse, door te kijken dus. Maar er zijn ook vragen die je op die manier niet kunt beantwoorden. Bijvoorbeeld: van welke diersoort zijn de perkamenten bladen afkomstig en waar kwamen die dieren dan vandaan? Die informatie kan meer zeggen over de herkomst van het manuscript. Dat gaan onderzoekers van de WUR en Naturalis aan het licht proberen te brengen met DNA- en eiwitanalyse. Stukje weghalen Wetenschappers in Engeland en Denemarken zijn in de afgelopen jaren al begonnen met DNA- en eiwitanalyse van oud middeleeuws perkament, maar in Nederland hebben Van Asperen en haar collega’s uit Wageningen en Leiden de primeur. Van Asperen: ‘Het is spannend onderzoek. De technieken worden steeds beter, en vooral ook goedkoper. Dus er kan steeds meer.’ DNA-analyse van perkament wordt ‘destructief’ genoemd. Dat betekent dat er een heel klein stukje perkament weggehaald moet worden om het te kunnen onderzoeken. Enkele van de nieuwe eigenaren van de originele bladen zijn bereid om dat DNA-onderzoek te laten verrichten. ‘We gaan ons in eerste instantie richten op de DNA-analyse van de dieren die voor het perkament gebruikt zijn. Of dat lukt, moet blijken’, zegt Van Asperen. ‘DNA gaat in kwaliteit achteruit als het ouder wordt. Dus we weten nog niet of en wat voor informatie daar uitkomt en hoever je kunt gaan met conclusies trekken.’ Kalveren Van Asperens verwachting is dat het perkament van deze bladen van kalveren is. De WUR verzamelt sinds een aantal jaar DNA van verschillende Nederlandse runderrassen. Een DNA-match met de bladen kan zo aan het licht brengen welk runderras gebruikt is, en wellicht zelfs uit welke regio dat ras komt. Van Asperen: ‘Stel je voor dat we kunnen laten zien dat het perkament van de losse bladen van één kudde afkomstig is. Vroeger werden boeken samengesteld met perkament van overal en nergens, net wat voor handen was. Maar je kunt je voorstellen dat voor kostbare boeken een heel specifieke kudde werd aangewezen. Dieren die uitermate geschikt zijn voor heel luxueus perkament bijvoorbeeld. Als deze bladen gemaakt zijn van dieren uit één kudde wijst dat erop dat het een kostbaar boek is geweest.’ Nieuwe mogelijkheden Daarmee weten we nog niet of de bladen ooit - gebundeld in een boek - prijkten in dezelfde bibliotheek als de beroemde Belles Heures. ‘De conservatoren van The Metropolitan Museum of Art gaan natuurlijk nooit toestemming geven om een strookje perkament van de Belles Heures af te staan voor DNA-analyse’, legt Van Asperen uit. ‘Een ander innovatief onderdeel van ons project is dan ook om te onderzoeken of het mogelijk is om met een non-destructieve methode – waarbij geen materiaal verwijderd hoeft te worden - nieuwe informatie uit de perkamenten bladen te krijgen. Waarmee we dan bijvoorbeeld zouden kunnen aantonen dat het perkament van de Belles Heures afkomstig is van dezelfde kudde als deze bladen. We blijven realistisch, en het onderzoek is pas net begonnen, maar dat zou natuurlijk prachtig zijn.’ Het project ‘DNA- en eiwitanalyse van vroeg vijftiende-eeuws perkament’ is in februari 2022 gestart en wordt naar verwachting begin volgend jaar afgerond. Foto boven artikel: Wikimedia Commons