Met het deze maand gelanceerde boek Free the Map wil Henk van Houtum bijdragen aan een geheel nieuw wereldbeeld. ‘In gangbare atlassen is de verdeling van de wereld in natiestaten dominant, ogenschijnlijk neutraal, maar dit is slechts één van de vele manieren om de wereld te representeren’, aldus hoogleraar Politieke geografie van Houtum. Free the Map is een tegenhanger van atlassen waarin grenzen het wereldbeeld bepalen. ‘Een typische atlas presenteert de aarde als een optelsom van natiestaten, en dat noemen we dan een wereldkaart.’ Die verbeelding wordt volgens de geograaf - ook omdat ze zo gangbaar is- al snel als neutraal gezien, maar in feite is het beeld gekleurd. ‘Zo’n atlas geeft een visie op de wereld, maar dat is niet dé visie.’Een atlas is meer dan een beeld, het vertelt volgens Van Houtum een verhaal. Free the Map wil prikkelen om anders naar de wereld te kijken, er anders over te denken. ‘Bijna altijd wordt een atlas gedomineerd door de staatsgrenzen, getekend als gesloten lijntjes op een kaart, waarmee groepen mensen worden verpakt in één gebied, voorgesteld als een homogene populatie, met een hard, lineair onderscheid tussen een hier en daar en wij en zij. In plaats van een perspectief op natiestaten, kies ik voor het visualiseren van menselijke verbindingen, een wereld van mondiaal verkeer en internationale afhankelijkheden, van verbindingen in politiek, economie en cultuur, allemaal ook integraal onderdeel van onze werkelijkheid.’HermesFree the Map omvat een groot aantal fraaie alternatieve kaarten van kunstenaars, ontwerpers en wetenschappers. Met een knipoog naar Mercator, die de term Atlas heeft gemunt in de koloniale zestiende eeuw, noemt Van Houtum de alternatieve kaartenverzameling een Hermes, de kleinzoon van Atlas en god van mobiliteit en menselijke verbindingen. Zo komen we in de Hermes bijvoorbeeld tandwielen en cirkels tegen ter verbeelding van wereldwijde verbindingen, van in- en uitgaande mensen, van in- en uitgaand geld of handelsverkeer. Verder is er veel aandacht voor de mondiale verschillen in het grensbeleid (van relatief open tot dodelijk) en de grote verschillen in reisvrijheden van mensen op basis van nationale afkomst, die het beeld van uniforme, dunne grenslijnen in een standaardatlas stevig nuanceren. Ook toont de Hermes andere indelingen van gebieden, bijvoorbeeld de aarde verbeeld als optelsom van stroomgebieden over politieke grenzen heen. Ook artistieke verbeeldingen komen aan bod, waarmee Free the Map zich plaatst in de traditie van onder meer critical cartography en critical map art. Kaartprojecties uit de koloniale tijdDe gangbare atlassen stoelen op kaartprojecties die veelal stammen uit de koloniale tijd, en ook vooral de koloniale doelen dienden. De precieze omvang van een werelddeel is in de meeste projecties een geometrische vertekening, veel belangrijker was dat de atlas de juiste richting aangaf ten dienste van de navigatie van de oorlogs- en handelsvaart. Ook het trekken van de grenslijnen diende bovenal een koloniaal doel. Frontex, 2015 De vertekening van atlasprojecties is een pijler onder het cartografisch onderwijs. Prima, aldus de geograaf, maar dan niet alleen aandacht voor de vertekening van oppervlakte of richting. ‘In mijn eigen onderwijs geef ik daarom ook aandacht aan de politieke en historische vertekening, de eenzijdigheid en vertekening van het verhaal zelf, waarmee atlassen ons op het verkeerde been kunnen zetten. De objectieve of neutrale kaart bestaat niet.’Prikkelende briefingAls voorbeeld van een beperkt wereldbeeld in gangbare atlassen toont Free the Map een gangbaar EU-kaartje, met migratie verbeeld als dikke, invasieve pijlen in felrood, allemaal gericht op een babyblauw getekende EU. ‘Zulke beeldtaal wordt ook gebruikt in oorlogspropaganda en militaire invasies. Asielmigratie wordt hiermee verbeeld als bedreiging voor het ‘onschuldige’ EU. Dit is staatscartografie die zowel wetenschappelijk als normatief uiterst bedenkelijk is.’ Het boek eindigt met een call to action. Samen met de vormgevers van het boek, De Vormforensen, nodigde Van Houtum meerdere bekende kunstenaars, designers en cartografen uit om een prikkelende briefing voor een alternatieve cartografie aan te leveren. ‘Zodat het boek ook direct gebruikt kan worden in het onderwijs en voor publieke Maplabs’. Henk van Houtum | Free the Map. From Atlas to Hermes: a New Cartography of Borders and Migration | 34,95, bestellen via uitgever na010publishers | Zie ook freethemap.org | Boekpresentatie op 8 februari, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam.Bron afbeelding boven artikel: Rivers of the World, Adam Symington, 2023