Hester Paanakker, universitair docent Bestuurskunde (Radboud Universiteit) houdt zich bezig met onderwijs en onderzoek op het gebied van publieke waarden en goed bestuur. Daarvoor trekt ze graag ‘het veld’ in, om met eigen ogen te zien wat eraan scheelt en hoe het beter kan. Oplossingen aandragen voor maatschappelijke problemen, dat is waar de bestuurskunde in haar ogen om draait en waar ‘winst zonder verlies’ voor staat. Wat zijn publieke waarden? ‘Publieke waarden liggen ten grondslag aan goed bestuur en daarmee aan het vertrouwen van burgers in de overheid. Of van inwoners in hun gemeente, van patiënten in de zorgverlening of van docenten in hun schoolbestuur. Enkele voorbeelden van publieke waarden zijn betrouwbaarheid, rechtvaardigheid, doelmatigheid, transparantie en integriteit.’ Dat zijn nogal abstracte begrippen. ‘Klopt. Dat maakt het ook zo belangrijk ze te vertalen naar zinvol en werkbaar beleid. Zodat de uitvoering er mee uit de voeten kan en burgers of cliënten zich gehoord en gezien voelen. Bestuurders, managers en beleidsmakers moeten dus goed kijken en luisteren naar de dagelijkse praktijk, naar wat er in de wandelgangen, op de werkvloer en op straat speelt. Wat veel makkelijker gezegd is dan gedaan.’ In jouw promotieonderzoek naar de kwaliteit van gevangeniszorg constateer je een kloof tussen bestuur, beleid en uitvoering. ‘Voor dat onderzoek sprak ik met managers en beleidsmakers en draaide ik dag- en avonddiensten mee met gevangenismedewerkers. Zowel de managers als de uitvoerders noemden onder andere de menselijke maat en relationele veiligheid als belangrijke waarden van vakmanschap in de gevangeniszorg. Maar in de praktijk blijkt dat de koers van deze managers en topambtenaren flink afwijkt van de kijk van het personeel. Waar de bewaarders investeren in hun verstandhouding met de delinquenten om hun werk goed en veilig te kunnen doen, hebben de managers een obsessie voor cijfertjes en prestatiemeting. Wat niet gek is, want daarop worden zij door hun bestuurders en de politiek afgerekend.’ Hoe los je die scheve verhoudingen op? ‘Publieke dienstverlening is gebaat bij een andere, minder bedrijfsmatige managementstijl. Maar er staan een paar obstakels in de weg. Allereerst zijn veel organisaties hiërarchisch ingericht, met een grote afstand tussen directie en werkvloer. Daar komt bij dat de publieke sector, omdat ze het publieke belang dient, altijd veel verantwoording moet afleggen. Kijk bijvoorbeeld naar de zorg. Elke stap in elk proces moet verantwoord kunnen worden, wat het vakmanschap van de professionals die de feitelijke dienst verlenen, enorm beteugelt. Dat is overigens niet te wijten aan bestuur en beleidsmakers alleen. Als samenleving duiken we er als hyena’s bovenop als de publieke dienstverlening steken laat vallen. En dan is er nóg een obstakel, namelijk dat van bezuinigingen, reorganisaties en financiële en personele krapte. Daardoor kan het gebeuren dat waarden die men echt belangrijk zegt te vinden, toch op het tweede plan komen.’ En dus? ‘Moet er structureel een open en eerlijk gesprek gevoerd worden over de waarden die we willen waarborgen. Stellen we vakmanschap en de menselijke maat centraal? Dan moeten de organisatie en de sector daaromheen gevouwen worden: beleid, communicatie en de instrumenten voor de uitvoering. Voor die waardencommunicatie is echter nog maar weinig aandacht, maar je kunt het belang ervan niet overschatten. Een waardenkloof, zoals in de gevangenisorganisatie, leidt onherroepelijk tot problemen op de werkvloer: tot onduidelijkheid, onzekerheid en stress. Tot wantrouwen tussen frontlinie-uitvoerders, managers en beleidsmakers. En vertaald naar de samenleving: tot een vertrouwensbreuk tussen burgers en overheid.’ Blijft het niet altijd een beetje schuren tussen bestuur en uitvoering, tussen overheid en burgers? Hun belangen zijn nooit exact dezelfde.‘Publieke waarden en de belangen die ermee gediend zijn, zijn per definitie conflictueus. Ze kunnen niet allemaal tegelijkertijd gediend worden. Dat zie je nu met de coronamaatregelen wel. Bescherming van de een leidt tot inperkingen voor de ander. Goed bestuur is daarom: het goed managen van die conflicterende waarden. Hoe verstrekkend mogen de taken van overheidsdiensten zijn? Welke bevoegdheden vertrouwen we de overheid (nog) toe? Hoeveel ingrijpen vinden we wenselijk? Hoeveel risico vinden we acceptabel? De antwoorden dienen zich niet vanzelf aan. Daar moet je over in gesprek. Niet alleen in die bestuurskamer.’ En dan is ‘winst zonder verlies’ het resultaat?‘Ja. Zonder dialoog kun je niet constructief voortbouwen. Ook – juist ook – wanneer je in je onderzoek kritisch bent.’ Wat is de rol van de bestuurskundige hierin? ‘De bestuurskunde draagt bij aan het oplossen van maatschappelijke problemen en een verbetering van het openbaar bestuur. Ik vind het belangrijk dat we daarvoor als wetenschappers ook het veld ingaan en participatief onderzoek doen. Zo kon ik met mijn onderzoek in het gevangeniswezen heel precies de vinger op de zere plek leggen en vervolgens ook oplossingsrichtingen aandragen. Die pragmatische blik, daarmee kunnen we verschil maken. Ik vind het elke dag opnieuw een ontzettend interessant en waardevol vak.’ Hester Paanakker heeft in haar onderwijs en onderzoek speciale belangstelling voor het veiligheidsdomein. Veiligheid kent verschillende vormen. Zo zou je fysieke veiligheid kunnen beschrijven als ‘de afwezigheid van en bescherming tegen fysieke bedreigingen’, zoals geweld. Heeft sociale veiligheid te maken met de bescherming tegen bijvoorbeeld ongewenst gedrag of kwalijk menselijk handelen en heeft institutionele veiligheid onder meer te maken met inclusie en diversiteit in beleid, organisatieprocessen en systemen. Het mag duidelijk zijn dat het thema veiligheid vele kanten kent. En dus van al die kanten bekeken moet worden. Daarom bundelen wetenschappers van verschillende disciplines binnen de Nijmegen School of Management hun krachten voor de oprichting van een faculteitsbreed Centrum voor Veiigheidsonderzoek. Winst zonder verlies gaat over verantwoord beleid voor een duurzame samenleving. Het onderzoek en onderwijs aan de Faculteit der Managementwetenschappen draagt bij aan het bieden van oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Benieuwd? Vind meer over onze thema’s op onze website.