Van een Twitterruzietje tot een mediarel of zelfs Kamervragen: komische of satirische uitingen zorgen meer dan eens voor controverse. Voor zijn nieuwe boek onderzoekt letterkundige Ivo Nieuwenhuis (Radboud Universiteit) dit soort humorschandalen. In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 was cabaretier Martijn Koning te gast bij Jinek om de aflevering af te sluiten met een aantal grappen. Daarbij moest vooral tafelgast Thierry Baudet het ontgelden. Al tijdens de roast liep Baudet weg en na afloop was de onvrede over Konings optreden zo groot dat RTL Baudet excuses maakte. ‘Een goed voorbeeld van een mediarel als gevolg van een komisch bedoeld optreden’, stelt Ivo Nieuwenhuis. Mede dankzij een Lira-beurs kan hij zijn onderzoek naar humorschandalen uitwerken in een boek dat medio 2023 verschijnt. Nieuwenhuis promoveerde op een proefschrift over laat-achttiende-eeuwse satire en deed de afgelopen jaren al onderzoek naar de politieke implicaties van humor. Ook nu is hij geïnteresseerd in de onderliggende culturele spanningen die tot uiting kunnen komen in grappen en de soms felle reacties daarop. ‘Grappen verbinden niet alleen, ze kunnen ook tot verdeeldheid leiden. De laatste jaren is er veel discussie rond seksisme en racisme, wat grappen over bijvoorbeeld vrouwen of mensen van kleur sneller beladen maakt.’ Wim Sonneveld Ook in de vorige eeuw – Nieuwenhuis onderzoekt de periode vanaf de jaren vijftig – kwamen humorschandalen geregeld voor. ‘Vooral in de jaren zestig waren er veel relletjes. In een seculariserende samenleving met toenemend verzet tegen het gezag, waren de kerk, de politiek en het koningshuis terugkerende mikpunten van spot. Komieken gingen daarbij al snel te ver.’ Nieuwenhuis noemt Frater Venantius, een typetje van Wim Sonneveld. ‘In de jaren zestig waren er meerdere fraters die met een gitaar, al zingend door het land trokken om te bouwen aan een eigentijds imago van de kerk. Met Venantius, de zingende frater uit Schin op Geul nam Sonneveld deze fraters op de hak.’ In 1963 verscheen dit typetje voor het eerst op televisie en de ophef rondom dit optreden vertoont grote gelijkenissen met hedendaagse humorrelletjes. Na de tv-uitzending stond de telefoon bij de omroep roodgloeiend en in de dagen erop verschenen uiteenlopende reacties in kranten. Sommigen vonden de persiflage ongepast, terwijl anderen meenden dat alleen zure conservatieven het optreden niet konden waarderen.‘ Afzeikgrappen In 1992 kwam Paul de Leeuw in opspraak na een tv-item waarin hij een kind een lied van Gordon liet zingen, waarna hij het kind belachelijk maakte om diens zangkwaliteiten. De kritiek was niet mals en De Leeuw moest zich zelfs verantwoorden bij het Jeugdjournaal. ‘Daar bleek dat dit optreden in scène was gezet. Toch is het opvallend dat ook in de jaren negentig, een periode waarin alles leek te mogen, niet iedere grap zomaar kon. Afzeikgrappen, humor over de rug van kinderen in het bijzonder, ging ook toen te ver.’ Net als in de jaren zestig ligt humor de laatste jaren onder een vergrootglas. ‘Humor zoekt de grenzen op en gaat daar soms overheen. Veel grappen gaan over het afwijkende en op die manier worden normen bevestigd. Dat zie je bijvoorbeeld bij racistische vooroordelen: als iemand daar een grap over maakt, kunnen mensen gaan denken dat het oké is om denigrerend over bepaalde groepen mensen te praten.’ Of dit soort grappen ten koste van anderen de komende jaren gaan verdwijnen, durft Nieuwenhuis niet te zeggen. ‘Maar er zijn genoeg andere spannende en prikkelende vormen van humor, die ik persoonlijk interessanter vind.’ Foto: Katrina Berban via Unsplash