Bijna vijftig jaar na haar overlijden, verschijnt er een nieuwe, kritische editie van The Life of the Mind, het laatste werk van filosoof en politiek denker Hannah Arendt. Volgens Wout Cornelissen, een van de bezorgers en samenstellers van de editie, heeft haar werk sindsdien allerminst aan relevantie ingeboet. Integendeel: ‘Het denken van Hannah Arendt is tegengif voor het idee dat de filosofie pasklare oplossingen biedt.’ Mede door haar analyses van totalitaire regimes zoals het nationaalsocialisme en het stalinisme (The Origins of Totalitarianism), en haar verslag van het Eichmann-proces (Eichmann in Jeruzalem), was de Duits-Amerikaanse Hannah Arendt een van de invloedrijkste en bekendste politieke denkers van haar tijd. Tegen het eind van haar leven begon ze aan een boek over de, volgens haar, meest fundamentele mentale activiteiten van de mens: denken, willen en oordelen. Ze zou het boek niet voltooien. Het titelblad voor het derde deel zat nog in haar typemachine toen ze in 1975, op 69-jarige leeftijd, overleed aan een hartaanval. Arendt had twee redenen om een boek over denken te schrijven, legt Cornelissen, universitair docent rechtsfilosofie van de Radboud Universiteit, uit. ‘Tijdens het proces tegen nazikopstuk Adolf Eichmann had ze gezien wat de gruwelijke gevolgen kunnen zijn wanneer mensen niet nadenken. Ze vroeg zich af: Als niet-denken kwaad veroorzaakt, kan het denken ons er dan van weerhouden om kwaad te doen?’ Daarnaast wilde Arendt met The Life of the Mind een vervolg schrijven op The Human Condition (1958) waarin ze het actieve leven van mensen, hun arbeiden, werken en handelen, analyseert. ‘Arendt beschrijft hoe er in de filosofie vanuit het standpunt van het contemplatieve leven werd neergekeken op het actieve leven, omdat dit het hoogste doel, het in stilte schouwen van de waarheid, zou onderbreken. Volgens Arendt kun je het denken zelf echt ook als een activiteit zien en niet alleen als een instrument om de waarheid te bereiken.’ Dat idee wilde ze uitwerken in The Life of the Mind.Monnikenwerk Op basis van de teksten die Arendt al had geschreven, gaf haar goede vriendin en de beheerder van haar literaire nalatenschap Mary McCarthy het boek uit. ‘Daarbij blijkt dat McCarthy veel aanpassingen heeft gedaan aan de oorspronkelijke teksten van Arendt’, vertelt Cornelissen. ‘Zo heeft ze passages weggelaten die volgens haar herhalingen waren van eerdere tekstdelen en Arendts Engels “verengelst”.’ Als onderdeel van een groot internationaal project om een nieuwe kritische editie van al Arendts gepubliceerde en ongepubliceerde teksten uit te geven, werkte Cornelissen aan een nieuwe kritische editie van The Life of the Mind die zo dicht mogelijk bij de woorden en zinnen bleef zoals Arendt ze zelf had opgeschreven. Een monnikenwerk waar Cornelissen zo’n acht jaar aan heeft gewerkt. ‘We hebben alle digitale scans van haar manuscript doorlopen en ik ben zelf naar de Library of Congress in Washington geweest om Arendts documenten in het archief met eigen ogen te bekijken.’ Het resultaat is een leesbare versie van Arendts boekmanuscript en andere teksten van haar hand, aangevuld met een uitgebreid commentaar en uitleg over het editieproces en de gemaakte keuzes. Meer dan een reservoir met oplossingenHet werk leverde Cornelissen nieuwe inzichten op over het laatste boek van Arendt. ‘Neem het deel over ”willen”: wie de editie van McCarthy leest, zou denken dat Arendt een historisch overzicht schetst van de belangrijkste denkers die iets over de wil hebben geschreven. Maar als je teruggaat naar Arendts eigen teksten, zie je dat ze niet enkel andere denkers samenvat, maar haar eigen denken vormt op papier, waarbij ze zich wel laat inspireren door eerdere denkers, zoals Augustinus.’Wat Cornelissen betreft is de timing perfect voor nieuwe edities van Arendts werken. ‘Mensen zien haar boeken over politiek soms als een reservoir met oplossingen voor hedendaagse problemen.’ Zo kochten mensen na de presidentsverkiezing van Donald Trump massaal de The Origins of Totalitarianism om te begrijpen wat er allemaal in Amerika gebeurde. ‘Arendt staat bekend als een denker die over allerlei onderwerpen zoals macht, geweld en burgerlijke ongehoorzaamheid, een duidelijke opvatting heeft, maar dat gaat voorbij aan het feit dat ze juist ook stilstaat bij achterliggende vragen zoals wat macht of geweld precies zijn. Arendts werk is bedoeld om de wereld beter te begrijpen, niet om pasklare oplossingen voor problemen te bieden.’Rechtspraak en AIWat dat betreft heeft Arendt bijna een halve eeuw na haar overlijden niet aan relevantie ingeboet’, stelt Cornelissen. ‘In debatten over thema’s als het rechterlijk oordeel of de snelle ontwikkeling van kunstmatige intelligentie, kunnen Arendts ideeën over het onderscheid tussen denken en cognitie en over de relatie tussen denken en oordelen nog altijd verhelderend werken.’Hoewel Arendt veronderstelt dat haar lezers de nodige voorkennis hebben van westerse filosofie, probeerde ze niet onnodig moeilijk te schrijven. Niet voor niets verschenen haar essays ook in tijdschriften als The New Yorker. Voor wie aan Arendts werk wil beginnen, tipt Cornelissen The Human Condition. Lachend: ‘Daarna ben je meteen goed voorbereid om aan The Life of the Mind te beginnen.’Over de publicatieHannah Arendt, The Life of the Mind, bezorgd door Wout Cornelissen, Thomas Bartscherer en Anne Eusterschulte, Göttingen: Wallstein Verlag, 2024. Deel 14 van Hannah Arendt, Kritische Gesamtausgabe / Complete Works: Critical Edition.Na een jaar zal de nieuwe, kritische editie van The Life of the Mind ook digitaal verschijnen, open access. Zie: www.hannah-arendt-edition.net Contactinformatie Organisatieonderdeel Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Onderzoekcentrum voor Staat en Recht