‘Soeverein is degene die over de noodtoestand (Ausnahmezustand) beslist’. Deze woorden van de Duitse rechtsfilosoof Carl Schmitt (1888-1985) worden steeds weer opgerakeld als onze democratische staten te kampen hebben met immuniteitsstoornissen. Te denken valt hierbij aan terrorisme, klimaatrampen of pandemieën. Oog in oog met dreigingen die onze rechtsstaat niet aan kan, kan hij besluiten om zichzelf uit te schakelen om zo efficiënter de strijd met het kwaad aan te gaan. Als je het in termen van de trias politica wilt zeggen: het evenwicht dat je wilt hebben tussen de rechterlijke, de wetgevende en de uitvoerende macht wordt door de soeverein, in dit geval de staat, bewust verstoord in die zin dat alle kracht richting de uitvoering wordt geschoven. Er moet in tijden van nood vooral gehandeld, ingegrepen en overwonnen worden en daarbij mag je je niet laten temperen door al te veel juridische of politieke besognes. Vorige week schreven rechtsfilosoof Paul Cliteur en politicus Thierry Baudet in de Volkskrant over iets wat ze ‘dikastocratie’ noemen. Even uitleggen: de dikastocratie is een politiek bestel waarin de meeste macht toekomt aan rechters (dikastes in het Grieks). Cliteur en Baudet signaleerden in hun artikel een proces waarbij het evenwicht tussen de machten verstoord raakt ten gunste van de rechterlijke macht. Ze wezen in dit verband op in hun ogen ‘activistische’ rechters die door hun uitspraken bijvoorbeeld stikstofmaatregelen kunnen afdwingen. Anders gezegd, de mogelijkheid van milieugroeperingen om via de rechter hun gelijk te halen mag wat Cliteur en Baudet betreft wel wat worden getemperd. Wat men verder ook van deze analyse mag vinden, in de virale tijden die we nu meemaken is zij op zijn zachtst gezegd ironisch. In Amerika is net de noodtoestand afgeroepen. De facto is dat al in tal van andere landen gebeurd. Het is ook niet voor het eerst dat dit gebeurt in de naoorlogse geschiedenis. Heel Frankrijk zat van 2015 tot 2017 in een noodtoestand na de terreuraanslagen in het land. Onze rechtsstaten hebben steeds weer de mogelijkheid gegrepen zichzelf uit te schakelen. Want dat is wat er gebeurt. De noodtoestand creëert een bepaalde rechtsvrije ruimte waarin alle rechterlijke verordeningen als het ware gedeactiveerd worden. Er is wel eens opgemerkt, mede door Schmitt, dat dit eigenlijk zo vaak gebeurd is, dat de uitzondering in feite de regel is. Er is vaak nood en nood breekt wet. Nood zorgt ervoor dat de schim van de dikastocratie vervluchtigt. In tijden van nood vertrouwt het bestel, in naam van het algemene belang, juist niet op de rechterlijke macht. Tekst: René ten Bos, hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit. Dit artikel verscheen eerder bij het Financieele Dagblad. Beeld van Sidharth Bhatia via Unsplash.