Constant bekijken en beoordelen we andere mensen en zij doen hetzelfde bij ons. Hoe vormt dit gegeven onszelf en onze maatschappij? Kunnen we wel onszelf zijn als je bekeken wordt? Aan de hand van de ideeën van verschillende Franse filosofen legde filosoof Simon Gusman van de Radboud Universiteit in zijn lezing uit hoe we nog onszelf kunnen zijn terwijl we bekeken worden door de ander. Na afloop ging hij in gesprek met filosoof Cees Leijenhorst.IdentiteitDe afgelopen decennia hebben mensen steeds meer keuzemogelijkheden gekregen om hun identiteit vorm te geven. Vaak krijgen we het advies om ‘gewoon onszelf te zijn’, maar dat is niet zo makkelijk als het lijkt, legde Gusman uit. Des te meer we bezig zijn met onszelf, des te unieker we worden. Naarmate we unieker zijn, worden we juist zichtbaarder in de maatschappij. We moeten steeds meer nadenken over hoe wij verschijnen voor ‘de ander’. Er bestaat dus een bepaalde spanning tussen ‘jezelf’ en de ‘ander’.De blik van de anderDe Franse filosoof Jean-Paul Sartre, grondlegger van het existentialisme, stelde dat iedereen vrij is om zijn eigen identiteit vorm te geven. Je wordt niet helemaal bepaald door de sociale omstandigheden waarin je je bevindt, maar je kunt jezelf vormen. Maar waar is de plaats van andere mensen in dit plaatje? Ook ‘de ander’ heeft vrijheid om zichzelf te vormen en kan dus vrijheid van jou afnemen, zei Gusman.Wat als je door een sleutelgat kijkt naar mensen die jou niet kunnen zien. Ineens hoor je voetstappen en lijk je toch ‘betrapt’ te worden. Toen Sartre over deze situatie nadacht, voelde hij zich bekeken en beschaamd. In eerste instantie was hij niet bezig met zichzelf, maar toen de ‘ander’ hem leek te betrappen, kreeg hij ineens een identiteit. Dit betekende volgens Sartre dat als je bekeken kan worden, ‘de ander’ ook bestaat als de kijker en een belangrijke rol speelt in het creëren van jouw identiteit.Gusman legde uit dat mensen volgens Sartre een subjectieve binnenkant hebben en een objectieve buitenkant. Subjectief, omdat jij alleen je eigen binnenkant kunt beleven en objectief, omdat jouw buitenkant juist gezien wordt door andere mensen. Maar Sartre dacht niet dat de identiteit van mensen simpelweg een optelsom is van het bekeken worden en het kijken: van het objectieve en het subjectieve. Hij realiseerde zich dat de mens een optelsom is van twee subjectieve elementen: de eigen subjectieve ervaring en de subjectieve ervaring van de ander. Dit betekent dat een deel van jouw identiteit dus vormgegeven wordt door andere mensen. Een belangrijk punt in het denken van Sartre, legde Gusman uit: 'er zijn ook anderen met vrijheid, die ons bekijken.'De standaard en de afwijkingAndere filosofen vroegen zich af of het bekijken en bekeken worden wel op een gelijke manier gebeurt. Filosofe Simone de Beauvoir stelde dat vrouwen de tweede sekse zijn en continu worden onderscheiden van de man, die beschouwd wordt als ‘de standaard’. Zij merkte dat man en vrouw niet per se in hun essentie van elkaar verschillen, maar dat zij toch ongelijk zijn. Dit is nog steeds in de maatschappij te zien, vertelde Gusman, bijvoorbeeld in medicijnenonderzoek, waar het mannelijke lichaam als de standaard wordt gezien. Deze manier om de samenleving te bekijken wordt ook wel the male gaze genoemd. Dit is een zogenaamd ‘neutrale’ blik, welke eigenlijk een mannelijke blik op de wereld blijkt te zijn. Het vrouwelijke perspectief wordt als anders en vreemd beschouwd.Jezelf zijnKunnen we onszelf eigenlijk wel zijn als we dit soort machtsstructuren internaliseren? Of spreekt het feit dat wij mogelijk bekeken worden, en dat wij daar bewust of onbewust ons gedrag op aanpassen, tegen dat wij onszelf kunnen zijn? Volgens Gusman kunnen we nog onszelf zijn. Jezelf zijn is namelijk volgens Sartre te bereiken door te accepteren dat je, in het proces van bekeken worden, door de ander een identiteit wordt opgelegd. De enige manier om jezelf te zijn is niet door te negeren wat de ander over jou denkt, maar door te accepteren dat je het belangrijk vindt wat die ander over je denkt.Wat als we in een wereld leven waar we niet bekeken worden en waar ‘de ander’ ons niet beoordeelt? Dan hebben de keuzes die we maken ook geen zin, legde Gusman uit. 'Je eigen leven heeft alleen zin als er iets op het spel staat: als je keuzes maakt waarvan mensen iets kunnen vinden,' zei hij. Kortom: jezelf zijn is je aantrekken wat de ander van jou denkt. Jezelf zijn is bekeken worden door de ander en alsnog de keuzes maken die jij wilt maken.Tekst: Inge de Vries. Dit is een verslag van een evenement van Radboud Reflects. Foto: Edi Libedinsky via Unsplash.