Het herstellen van de voormalige Sovjet-Unie, een reactie op westerse expansie naar het oosten, of brute machtshonger? Ruslandkenner en hoogleraar Politieke filosofie Evert van der Zweerde belicht de beweegredenen achter de invasie van Poetin. De afgelopen weken is veel gespeculeerd over de drijfveren van Poetin achter de inval in buurland Oekraïne. Sommigen wijzen op de wrevel van Poetin over het niet nakomen van westerse afspraken. Anderen noemen als motief het te ver oprukken van de NAVO naar de Russische grens. Ook zou sprake kunnen zijn van brute machtshonger van een president op zoek naar uitbreiding van zijn territorium. Volgens Evert van der Zweerde, hoogleraar Politieke filosofie aan de Radboud Universiteit, ligt er niet één vastomlijnd denkkader ten grondslag aan het handelen van het Russische staatshoofd. Afgezien van de binnenlandse politieke dimensie, heeft Poetin volgens hem meerdere pijlen op zijn boog: een zuiver geopolitieke, de wens tot herstel van de politieke en economische ruimte van het tsaristische Rusland en van de Sovjet-Unie, én een leidende rol in de ‘orthodoxe wereld’, die onder meer Servië omvat, naast de EU-landen Griekenland, Bulgarije en Roemenië. Van der Zweerde houdt zich al veertig jaar bezig met Rusland en is er tientallen keren geweest. De beweegreden die Poetin in recente toespraken zélf aandraagt voor zijn invasie – een herstel van het Russische rijk - noemt hij te beperkt. ‘Ik spreek liever van wat wij noemen “ideologemen”, een samenraapsel van elementen uit verschillende bronnen, waarvan Poetin weet dat ze bij mensen een snaar raken.’ Historische missie In het hoofd kijken van Poetin kan ook Van der Zweerde niet, evenmin kan hij uit de voeten met iets als “de Russische ziel”. ‘Maar globaal kun je wel iets over zijn gedachtengoed zeggen: dat de natie niet is wat de natie van zichzelf denkt, maar wat God van die natie denkt in het licht van de eeuwigheid. Met andere woorden: wat is de Russische bestemming?’ De hoogleraar formuleert een aantal wegwijzers naar die bestemming, onder meer de uitleg van Poetin zelf om de invasie te bezien als onderdeel van een religieus-historische missie. Hierin maakt hij het Russisch orthodox geloof dienstbaar aan de hereniging van Rusland en de redding van de mensheid. De oorlog dus als een goddelijk plan, waarbij het volgens Van der Zweerde lastig is vast te stellen of Poetin hier nu écht in gelooft. Mogelijk spant hij elementen uit dit geloof voor zijn karretje. ‘Hij heeft goed in de gaten wat hij op welke plek moet zeggen. Daar speelt hij handig op in.’ Euraziatische beschaving Als andere wegwijzer naar de Russische bestemming, noemt Van der Zweerde het idee van Rusland als leidende kracht achter de Euraziatische beschaving, als grootheid tussen Europa en Azië. De vrees van menigeen dat Poetin gedreven zou zijn door gelijk een Hitler de wereld te veroveren, veegt Van der Zweerde van tafel. ‘Poetin is primair gericht op een sterke staat. Hij meent oprecht dat het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een catastrofe was, groter dan de Shoah of het stalinisme. Volgens hem is de val van de Sovjet-Unie de grootste ramp van de twintigste eeuw.’ Afgezien van de goelag en de onderdrukking, vormde de Sovjet-Unie immers een grote, geïntegreerde economische ruimte. Het uiteenvallen daarvan heeft veel kapotgemaakt en tot grote armoede geleid, vooral in Rusland zelf en met name in de jaren negentig van de vorige eeuw, dus voordat Poetin vanaf 2000 orde op zaken kwam stellen. ‘Zijn aanvankelijke populariteit had daar alles mee te maken’, zegt Van der Zweerde. Een andere drijfveer die de invasie van enige (Russische) logica voorziet, ligt volgens de hoogleraar in het westen. ‘Het is niet absurd om te stellen dat West-Europa er wel heel snel bij was om naar het oosten uit te breiden. Er zijn landen met de haren bijgesleept, terwijl ze absoluut niet aan de EU-voorwaarden voldeden. Dat zag Moskou allemaal gebeuren en het kon er niets tegen doen. Nu is de gedachte: we worden weer sterk en zullen er alles aan doen om nog erger te voorkomen.’ Calvinistische vertroebeling Wat veel beschouwers over Rusland in de weg zit, is volgens Van der Zweerde de neiging – zeker aanwezig in Nederland – om met een “calvinistische en post-reformatorische bril” naar het handelen van Poetin kijken. ‘Wij zijn in hoge mate gewend om naar oprechte overtuigingen te kijken. In de voor Nederland zeer bepalende calvinistische traditie gaat men in gesprek met het geweten, en uiteindelijk met God.’ Waar in het calvinisme de doctrine en de leer een belangrijke rol spelen, draait het in de orthodoxie om de term slava (glorie), aldus Van der Zweerde: ‘Het gaat dan niet zozeer om een juiste manier om God te eren of om gewetensonderzoek, maar om het juiste te doen. Dan draait het om de vraag wat je op welke plek kunt zeggen en waar je het juiste belletje kunt laten rinkelen.’ Een begrip voor de drijfveren is nadrukkelijk geen begrip voor de invasie, benadrukt Van der Zweerde: ‘Laat ik helder zijn: dit alles rechtvaardigt op geen enkele manier de oorlog zoals die nu wordt gevoerd. Sterker: historische claims zijn nooit een goede leidraad voor buitenlandse politiek. Wanneer je alle territoriale claims bij elkaar optelt, heb je meerdere planeten aarde nodig.’ Gekant tegen Poetin Volgens Van der Zweerde heeft Poetin zich in Oekraïne danig vergist. ‘De Oekraïners zien de Russen niet als hun bevrijders. Ook vele Russischtaligen en etnische Russen keren zich tegen hem, al doet Poetin het in eigen land voorkomen alsof hij de bevrijder is. De vraag is of hij met dit argument intern kan blijven wegkomen. Veel Russen hebben wel degelijk door wat er aan de hand is. Er komen straks soldaten terug met een verhaal. Er zijn ontzettend veel familiebanden met Oekraïne. De beelden van de verwoestingen en slachtoffers liegen niet.’ Een oorlog die voor Poetin uitloopt op een catastrofe ‘is voor hem natuurlijk op z’n minst een stevige domper’, al zijn volgens Van der Zweerde alternatieven voorhanden. Zo kan Poetin uitbreiding zoeken in Azië, waarbij landen als Kazachstan, Oezbekistan en andere voormalige Sovjetrepublieken in beeld komen. En de president zal het gezichtsverlies vermijden door aan een nederlaag een eigen draai te geven, denkt hij. ‘Poetin zal de fout leggen bij Oekraïne. Hij zal dan zeggen dat het land de historisch vergissing heeft begaan om de Russen niet als hun bevrijders te zien.’ Foto: Een militaire actie in Oost-Oekraïne (2014). Bron: Ministry of Defense of Ukraine via Flickr