Het bijzondere levensverhaal van de tiende-eeuwse keizerin Theophanu verscheen vorig najaar al op een muurschildering aan de Waalkade. Nu is er, mede met dank aan kunsthistorica Mariëtte Verhoeven, ook een boek waarin haar levensverhaal van Oost-Romeinse prinses tot westerse keizerin is vastgelegd. ‘Vergeleken met de Hagia Sophia moet de Sint-Pieter sober hebben geleken voor Theophanu.’ De meeste kinderen maken op hun twaalfde de stap van basisschool naar brugklas. Zo niet prinses Theophanu. Zij werd op deze leeftijd uitgehuwelijkt aan de Ottoonse keizer Otto II en daarom moest ze haar leven in Constantinopel verruilen (tegenwoordig Istanbul) voor een reizend bestaan in West-Europa. De Ottonen hadden geen vaste hoofdstad, Theophanu en de rest van het hof trokken van residentie naar residentie. Alsof zo’n cultuurshock voor een twaalfjarige nog niet genoeg is, werd ze als ‘buitenstaander’ allerminst warm ontvangen. Allereerst zou Theophanu geen echte prinses zijn. Daarbij vonden kroniekschrijvers haar onbetrouwbaar en decadent dankzij haar ‘Griekse’ afkomst. Dit beeld werd versterkt door de oosterse bruidsschatten die ze meenam. ‘Tegelijkertijd waren de Ottonen onder de indruk van Theophanu. Ze spiegelden zich aan het Oost-Romeinse rijk en ze interesseerden zich in haar cultuur’, vertelt Verhoeven, onderzoeker bij het Radboud Institute voor Culture and History (RICH) van de Radboud Universiteit. De Hagia Sophia. Foto: Mariëtte Verhoeven Sinan Can Verhoeven gaf kunsthistorisch advies bij de productie van de eerste Waalpainting, een muurschildering van Theophanu die in het najaar van 2020 werd onthuld. Ook gaf ze een lezing over de Byzantijnse prinses in museum het Valkhof, voordat ze door Studio Hartebeest, de makers van de muurschildering werd gevraagd om de tekst te schrijven voor een gezamenlijk te maken boek. ‘Ik heb plaatsen beschreven die ze tijdens haar reizen bezocht en de gebouwen die ze daar aantrof. Mijn expertise ligt ten slotte in vroegmiddeleeuwse architectuur’, zegt Verhoeven. Zo zal Theophanu tijdens haar bezoek aan de San Vitale in Ravenna wellicht herinneringen hebben gehad aan haar jeugd in Constantinopel. De achthoekige vorm van het gebouw is geïnspireerd op de kerk van Sergius en Bacchus in Constantinopel en op de mozaïeken staan de Byzantijnse keizer Justinianus en zijn vrouw Theodora afgebeeld. ‘En de Sint-Pieter in Rome, waar in 972 haar huwelijk met Otto II werd ingezegend, zal Theophanu sober zijn voorgekomen in vergelijking met de Hagia Sophia.’ San Vitale, Ravenna, interieur, absis met links en rechts de mozaïeken met keizer Justinianus en keizerin Theodora en hun gevolg. Foto: Conor Maney. Licentie voor gebruik: CC BY-SA 4.0. Theophanu heeft haar Waalpainting natuurlijk niet te danken aan haar bezoeken aan Rome of Ravenna. Ze kwam meerdere keren in Nijmegen en haar naam wordt ook wel in verband gebracht met de Sint-Nicolaaskapel in het Valkhofpark, het oudste gebouw op die plek. ‘Onder invloed van Theophanu werd Sint-Nicolaas een van de patroonheiligen van het Ottoonse huis’, stelt Verhoeven. ‘Toen de Nijmeegse kapel werd gebouwd was Theophanu al overleden, maar mogelijk, maar mogelijk heeft haar zoon Otto III opdracht gegeven voor de bouw van de kapel ter nagedachtenis aan zijn moeder.’ Hoe dan ook spreken Theophanu’s verhaal en haar connectie met Nijmegen en de Sint-Nicolaaskapel nog altijd tot de verbeelding. Zo geef journalist en rasechte Nijmegenaar Sinan Can in het voorwoord van het boek aan dat hij de kapel onder andere bijzonder vindt omdat deze mogelijk is gebouwd voor iemand met dezelfde ‘roots’ als zijn familie. Driedaagse reis Hoewel Theophanu ooit een van de machtigste vrouwen in West-Europa was, is er in Nederland en Nijmegen weinig over haar bekend, al helemaal niet bij een breed publiek. ‘Daarom is het zo leuk dat we nu met dit boek, dat echt een coproductie is van mij en de grafisch vormgevers van Hartebeest, haar bijzondere verhaal zowel in woord als in beeld kunnen vertellen.’ De financiële steun kwam van RICH en de Brediusstichting waarvan Verhoeven bestuurslid is en die zich sterk maakt voor de promotie van Byzantijnse kunst en cultuur. De Sint-Nicolaaskapel. Fotograaf: Anton Houtappels Het project is een mooi voorbeeld van hoe wetenschappelijk onderzoek toegankelijk gemaakt kan worden voor een breed publiek vindt Verhoeven. ‘Mijn online lezing werd al goed bekekenen en op de muurschildering komen tot nu toe ook enthousiaste reacties, ook van de omwonenden die zelfs hun balkon beschikbaar stelden voor het maken van enkele foto’s die in het boek staan. En via mijn connectie met een reisorganisatie waarvoor ik als student kunstgeschiedenis ooit culturele reizen begeleidde, is er nu een driedaagse reis rond Theophanu georganiseerd. Deelnemers komen dan ook door Nijmegen en ontvangen het boek.’ Het boek Theophanu, prinses uit het oosten, keizerin van het westen is in eigen beheer uitgegeven door Studio Hartebeest en is voor € 17,95 verkrijgbaar via https://www.studiohartebeest.com en in Nijmeegse boekhandels en musea. Foto boven artikel: De schildering van Theophanu aan de Waalkade. Fotograaf: Anton Houtappels